Header Ads

TANSANG PILSINNA AH THEIHHUAI THU PAWLKHAT

TANSANG PILSINNA AH THEIHHUAI THU PAWLKHAT
Thupatna 
                  Tan 10 pen tanbul (Basic Education) pilsinna ading in asang pen ahih hang tansang (Higher Education) pilsinna ading in akipat cilna hipan hi. Cihnopna ah pilna zongnuamte ading in tan 10 pen atawpna hilo in akipat cilna ding hipan hi. Vasa bang hi leh abu sungpan aleng khiacil vasa no tawh kibang hi. Sinding, zonding, theihding, kidopding natampi om sanpan hi. Tansang college pilsinna munpen gualnop man aa sangkah nading mun hilo in pilna thuk, pilna kansang sin nuamte pilna siamna zonna mun ahih lam phawk huai hi. Tansang siamsin sangnaupang ihhih tak ciangin zong nidang bang aa pianna nulehpa ukna, sia siamah te khalna nuai ah om cihbang hi nawnlo in eileh ei asia apha akhingkhai thei khin in hong kingaihsun ta hi. Tua ahih manin tansang college siamsinna ah eileh ei kikep siamkul, pilna zon siamkul, mailam nuntak kalsuan nading lampi ih sialkholh kul hi. Tua dingin theihhuai kasak thute ih kikum dinghi.

(1) Ngimna kungmui tawh pilna zongni 
                Ngimna kungmui neilo aa nuntak pen khiatna aneihloh mah bangin sangkahna zong hun mawkbei lel hi. Kung omlo aa bawlung suih mah tawh kibang hi. Kim leh paam ah ngimna neihloh manin mipil, mihoih tampi asia tam mahmah hi. Mikim nuntakna ah ngimna kungmui neih loh phamawh hi. Ngimna kungmui nei baih leng kumtawm khangmoino in lawhcin gual zawhna kisang aa, neihak leng kitung hak in, zong kitung manlo theilai hi. Ngimna kungmui neibaih tektek hoih tektek hipah hi. Tua ahih manin siamsin mi ihhih leh ngimna kungmui kician khat neihloh a phamawh ahi hi. Ngimna kungmui ihneih naikei leh zong, ih ut teng laibu sungah gelhin ei nuntakna dinmun tawh akituak pen telkul hi. Tua ih ngimna kungmui mitsuan den pahin kalsuan kul hi. Ih ngimna asan leh haksatna zong tam ihphul kulding aa tua khit teh ihphul haksatna sang, a tamzaw hamphatna kisang kha panding ahih lam phawk kholhkul hi. Abeisa hunin mi pawlkhat in akum khatna lai in Honours ngah zawhnang ngim uh aa, akum nih naciang Qualified zawhnang ci in angimna khiamsuk uh aa, akum thumna teh ong peuhleng, akum lina ciang buaih ngah peuhleng ci-in, a ngimna te uh khiam suksuk thei hi. Hibang dan hoih hetlo hi. Ngimna kician khat pen ihngah dong phul tentan ding, laihsuk laihto loding hihang. Mualdawn a singkungpo huih nunna peuhah akihawi duaiduai singlim akibelh noploh mah bangin ngimna kician neilote zong micih migenna peuhah kihei kawikawi in kuaman zong muang ngamlo pah uhi. Tua ahih manin ei siamsin khangnote in pilna ihzon laitak neihloh a phamawh in ngimna kician khat ahi hi. 

(2) Hunzek siamna tawh pilna zong ni 
                 Pasian in azawng pen leh ahau pen, apil pen leh ahai pen cih bang aa, kuamah deidan nei lo in nikhat nai 24 ta akhong in hong piaden hi. Apil pen leh ahau pente second khat zong aval in pia tuanlo uhi. Ahi zong apil pen leh ahai pen, a zawng pen leh ahau pen te kilam danna in hun zek siamna hang ahihi. Cihnopna ah hunzek siam te pil in hau uh aa, azek siamlote zawng in hai uhi. Hunzek siam cihna ah mi ihngak kawm laibu mai nih mai thum simleng zong, hun mawkbei nawnlo in pilna kingah thuah behlap hi. Lampai kawm nangawn in thu kingaihsun thei, lai kilot ngah thei cih bang danin hunte mawkbei saklo aa zatsiam ding cihna ahihi. Phattuam nading mel omlo, mi gensiat khawng pen hun mawkbei thamloh in mi muhdah kingah laihi. Hun-awng ih ngah ciang, tua ih hun-awng bangci danin a manpha aa zangthei ding cihzong ngaihsut huai den hi. Hun in sum ahihi (Time is money) cih paunak om bangmah in amanpha mahmah ih hunte it in zatsiam ding kisam hi. Ih hun manpha te amawk beiloh nangin hunte geelsa in koihkhol diudeu kulhi. Zingsang nai bangzah in thoding, mai phiat, hanawt sung nai bangzah, anhuan an nek naibangzah, laisimhun nai bangzah, nasep hun, lawmte tawh kithuah khophun, nai bangzah cih bangin aneng atawng in geelkholh kul hi. Ni khat, kalkhat, khakhat, kumkhat sung aa ihsep khitding, pilna ih zon, ih theih khitding cih bangin thupi ihsakte zawh hun ding dong aa geelsa in koihkul hi. Ih sanglai te zong tua ni-in tua subject simding, chapter bangzah ciang ngahkhin ding cih bang dan in ih hunte geelkholhsa in koih leng banglo teng tawh ih hun mawkbei cihbang om nawnlo pah dinghi. Tua banah lawm leh gual ten athupi lo mi gensiatna peuh, ciamnuihna peuh tawh ih hun hong guksak khak leh zong kipelh thei pah dinghi. Tua ahih manin ei siamsin khangnote in ih khantoh nop leh hun zeksiam kulhi.

(3) Sanglai te theihtel sawmni 
                  Mikim nuntakna ah ahuamkim aa aki tangsam pen ding teng laisimbu sungah kiguang in sang ah akisin ahihi. Sang a sin pilna te hawhna, ciahna mundang pan kingah theilo in college, universiy bek ah kisin thei hi. A kisin thei pilna te in mihing nuntakna a lamsang zoding, akikhel sak zoding thuhoih thumanpha vive hi aa, tua pilna kansang, pilna thukte ihtheih telnang leh ei ii nuntakna sung bang munte ah zang theiding ka hiam? ci-in ngaihsun kawmsa in pilna, siamna sinkul hi. Ka zatna ding mellah theikhang, kei ading a kimanna lah omkei in hunbei liang aa lai sim tangtang kulkei cikha keini. Nalianpi ihsep nailoh man aa akizat nading athei nailo ih hi zaw hi. Tua banah buaihngah theihna peuh, lai on theih nading ciangpeuh tawh lai-en khakei ni. A kisap taktak ciang theinawn keileng kibuai mahmah dinghi. Nidang ciang ih kisik kikloh nading in ihhih theih tawp hanciam takin sanglai te sim ciat aa theihtel sawm ni. Leitung ah apilsa a siamsa aa suak mihing ki omlo in, sinna kanna pan a kitheito vive ahihi. Enzong atheisa te tung pan sinleng kithei lelding aa ih theihna tungtawn panin eileh ei ngaihsutna tawh gawmtuah leng ki telzaw deuh pahding hi. Pilna siamna khat peuhpeuh tel sitset leng nikhat ni teh ki nuntak pih theilua mahmah hi. Pilna siamna khatpeuh pen theihna ciangbek tawh khawl bawl loin aneng atawng dong aa tel sitset dong ih kanding kisam hi. Tua khitteh ei akipan kiim leh paam ii phattuam nading, khantoh nading in na kisem theipan hi. Sang asin pilna te in tuma kum tampi pekpan aa mipil tampite tuahkhak, sinkhak thu manpha vive ahih manin ei leh ei ii tuahkhakna, kantawmna bek tawh hileh ih hun in acinloh banah pilna zong a cihtak khollo, tawmcik bek kingah zoding hi. Tua ahih manin ei siamsin khangnote in mite tuahkhak thute siksan aa, pilna tampi amanlang pen aa ngahbaih theihna mun ahi sanginn te pan sia siamah te hong hilh pilnate aneng atawng dong aa ih theihtel nang hanciam tekni.

(4) Pianna nulehpa phawk kawm in pilna zongni 
                 Pasian in abawlsa nate asusia dingin hong deih hetloh mah bangin amau akhasia sak, amin daisak ding tate pen nulehpa in zong dik hongsa hetlo khading hi. Nulehpa ten a it a tate mailam a nuntakna ah nasep silbawl a olzawk nang leh mi lak ah a lungneu loh nang deihna tawh gongtawl botsat liangin guahzu meikaai, asa avot nuaiah nasem uhi. Buhsih lim leh aksa neding kimlai buhcim ne uhi. Moh leh niangtui neding kimlai tuisik bek dawn uhi. Mikiang ah sila bang aa to kaai in aom lam phawk kawm ni. Cihnopna ah mi gamtatna te engin noptat luatloh ding leh ihsin pilna in ei ading ahih lam theihsiam nang deihna hi. Pilna zonna ah nikhat niteh Pasian deihna bang aa, gam leh minam alamsang toding, apuah azun dingin pilna azong ih hihi. Pilna nei keileng Pasian deihzia zong kithei loding, gam leh minam phattuam nading inzong na kisem theilo ding, nulehpa deihna bangin zong kigamta theilo ding hi. Tua ahih manin pilna zon laitak nu leh pa hong itna, hong deih sakna phawk kawm in sang hunman kah aa, hong kihilh pilna siamna te limtak ngai in, sia siamah te zahtak siam sawm ding hihang. Ih sangkah theih akipan tudong sang kahna leh kisapna sumbei tuamtuam vekpi tuat leng tawmbei hetlo hi. Nulehpa in amau vaipuak zo ahih leh ei a tate inzong ih vaipuak zawhkul hi. Ei ii vaipuak in laisim aa lai ih onding ahi hi. Laisim lopi aa kuamah lai ki onglo in pilna ki ngahlo hi. Laisim bek thamloh in hanciam kullai hi. Nulehpa in sum tampi bei aa sang hong kah sakpen amau ading hilo in eimau ading ahihi. Mun gamlapi sihtheih mattheih namun pan amuh sunsun ante nengam lo aa, a it a tate apuak ganhing te mah bangin nulehpa tenzong anasep na pan angah sum leh paai te ei ata ten ihmawk zat khak ding, kidawm ding hihang. Nulehpa te in tate ading ahih nak leh aneih khempeuh hongpia ngam uh aa, asia pen in genleng ei ading in si ngam mawk uhi. Nulehpa ten hong it hong khualna lian mahmah hi. Tua ahih manin ei siamsin khangnote in nu leh pa hong itna phawk kawm in pilna zongleng kilawhcing mahmah dinghi.

(5) Kidawm kawmin pilna zongni 
               Pilsin laitak akisam lua lopi in nek leh dawn, guihtheih khamtheih leh gualnop luatna te kidop kulhi. Lawm leh gual te ii hong piak nektheih dawntheih khempeuh sangpah, nepah, dawnpah keini. Siatna ding akipat cilna hithei ahih manin aki samlo te nialkul hi. Nekhuai dawn huailo an leh tui a om mah bangin hawh huai, pai huailohna munzong om veve hi. Ahun aphat aa hawhna ciahna te zong kidawm aa paikul hi. Lawm leh gual tawh kithuahna, gualnopna te zong ahoih bekciang khat aa ih kidop theihding kisam hi. Banghang hiam cih leh gualnopna sung ah kibual khaleng ih ngimna kungmui te kimu nawnlo theihi. Gualnopna in ihmit te hong hum sak in ihlu hong peipei aa, khuamuh nawnloh leh ihlu avaih ciang ninbung sungah hong denna thei hi. Khat veivei, gualnuam lualeng pauhuai loh thu kipau kha, gamtat huai lohpi in kipheng gamtat khathei ahih manin kidawm ni. Pilsin khangno hun pen asia apha na khempeuh ih theihnop hun ahih manin nakhat peuhpeuh ihsin ding ciang ngaihsun khingkhai masak huai hi. Khialhna pawlkhat pen aki mangngilh pahtheih sap hang, a kimang ngilh thei nawnlo, aki puahpha thei nawnlo khialhna zong om veve hi. Tua te in ih nuntak sung tawntung hong patau sak in ih lungsim sung ah hong phawngden thei hi. Siamsin khangnote in zu, za, khainih pan kipan zavom, zakang cihte khoih khak hetloh ding kisam hi. Guihtheih khamtheih te sawhkha phot leng kizongsang suak khathei hi. Bang acitam ci aa theihnop man aa azangsin, khangno tampi kidek zo nawnlo in azongsang suak mitam mahmah hi. Pawlkhat bang a sangkah man nailo pi in hanmual hong zuatsan zong ki om kawmkawm tahi. Guihtheih khamtheih pen mei tawh plastic tuipuante hal in asatam maw ci aa ih lawn vatciang ihkhut tung hongbelh pah aa ihkhut apol mahtawh kibanghi. Mi gen aa lawi bang athang buang in kenzong thei nuam ing ci aa ih sinkhak leh hong hupcip pahding aa kikhen ding hamsa mahmah hi. Tua banah guihtheih khamtheih zang khaleng ih ngimna, ih masuan in hong taisan thei aa, mai nawtnawt ih kisak leh anung kinkin kihi thei hi. Pilna zong ih hih lam zong hong mangngilh sakthei hi. Tua ahih manin ei siamsin khangnote in pilna zon laitak nek leh dawn, guihtheih khamtheih leh gualnop luat nate pelh aa ih kidop kulhi.

(6) Diary gelhkawm in thuciamteh ni 
                Siamsin mikhat ading in pilsin sung hawhna, ciahna, sumzatna, sumzekna te leh gamtatna tezong ciapteh kulhi. Nisim ihsep ih bawl, ih gamtat ih kalsuanna, ih lungdamna te nisim thuciaptehna (Diary) laibu sungah gelh tangtang kulhi. Hawhna vakna pan theihhuai, ciinhuai, ciapteh huai thuhoih thumanpha te zong laibu sung mah ah gelh huai hi. Banghang hiam cih leh ihkhuak sungah adang thute guangleng ih ciapteh sate kimang ngilhkik pahpah in laikung tawh gelhleng ih theihkik nop hun peuhciang ki enkik ziauthei hi. Tua khit ciang sum ngahna, sumzatna te zong ih zatna bangbang in ciapteh den huai hi. Theihnop kik thukhat aom ciang leh khialhna aom khak leh khialh kikkik loh nading deihna hi. Hih zawhlai a leh, sum ih zatma in ih zat nading te gelkholhsa in neileng nakpi takin hoihzaw laihi. Khat veivei sum zatna te zong enkik zelin ih sumte akisam takpi mah aa ih zang hiam?ci-in eileh ei ki sittel kikzel leng sum kimawk zat nawnlo tuampah aa, a mannei in sumzat kisiam pahding hi. Siamsin mikhat in nai khatsung ihsim ding laite zong gel kholhsa in koih kul hi. Nikhat, kalkhat, khakhat, semester khat, kumkhat sungin bang laibu teng sim ding, bangteng theihsawm ding, bangteng tel aa, siam hamtang ding cih bangin ih gel kholhna (planning) te laibu sungah gelhkholh kulhi. Tua hikei leh banglo tengtawh ih hun mawkbei in bangmah theihmel, telmel omlo pi-in buaih peuh kingah miau theihi. Nuntak khuasakna ah buaih bel ki tam zattheih sam loin ciimna, pilna, siamna, theih telna te kilim sapzaw hi. Tua manin sanglai bek thamlo, adang laibu tuamtuam pan ihngah pilna, theihnate leh eisang thuthei, thutel zawte genna tuamtuam te laibu sungah ciamteh tangtang ding hihang. Thu leh la ih ciamteh lai takin hunbei leh ihtha adah sap hang, anungsang ciang ih nuntakna ah tua ih ciapteh tengbek mah tawh aki kalsuan hizaw hi. Tua ahih manin siamsin hun mah pan Diary laibu sungah thuciapteh kipan ni.

Thukhupna 
              Siamsin ding leh siamsin lai mimal khat ciat in hih atung a thulu teng tawh kituak aa gam tat kalsuan nak leh lawhcinna dinmun khat ciang hong tun zoding aa, tua tungsiah pen ei leh ei in zong ki ngaihsun theita dinghi. Lawhcin nading aa kal masa zong cihtheih hi. Ih khantoh nop leh zuihpah kisin pahding ahihi. Hamsa lua tuanlo hi, mite in zong zuizo lel uhi. Eizong zuih zawhloh nading thukhun om tuanlo hi. Hih thute theihna ciang bek tawh a omte leh azui taktak te nuntak lawhcinna hong kilamdang hamtang dinghi. Khantoh nading aa a to kah limlim pen asuk tuak sang hamsa zaw hi. Banghang hiam cih leh leitung ii hupna tha te hangin a to kah lam ahamsa zaw ahihi. Leitung hupna thate sang hatzaw aa siamsin momno dinmun pan mailam ah makai hoih dinmun suahzawh nangin thuhoih thupha te zui aa gamta kalsuan pah tekni! Ihgam leh minam in ei siamsin khangnote miman pha asuak dingin hong lamen hi.
(Sia Ngul Suan Lian)

No comments